Smal en breed

door Ed Hupkens

De haven van 's-Hertogenbosch is een uitgegraven Diezearm. De westelijke oever heet Brede Haven, de oostelijke oever is de Smalle Haven. De Brede Haven is het oudst (midden 15e eeuw) en strekt zich uit tot het Schrijvershuisje aan de Boom. Langs de Brede Haven werden de eerste kademuren aangelegd. De Smalle Haven is pas na 1630 tot ontwikkeling gekomen. In de beginperiode van de stad deed de haven dienst als stadsgracht. De eerste stadswal grensde de percelen van de Orthenstraat aan de achterzijde af. De stadsmuur liep evenwijdig aan het Diezewater. Deze percelen waren daardoor aan de achterkant niet toegankelijk. Langs de Brede Haven vestigden zich schippers en kooplieden, aan de Smalle Haven woonden vooral neringdoenden. In 1442 werd een hijskraan gebouwd, bestemd om goederen uit schepen te lossen en te laden. Deze machine werd de Kraan genoemd, naar het beeld van een kraanvogel dat erop geplaatst was. Hij stond ongeveer tegenover de Kruisstraat; de bedienaren die in de tredmolen liepen werden kraankinderen genoemd. Door het enorm toegenomen handelsverkeer en de grote drukte in de haven ontstond vanaf 1630 tekort aan ligruimte. Schepen moesten buiten de waterpoort 'Aen den Boom' aanleggen en moesten soms dagen wachten voor een plaats in de haven. Vooral hooischepen hadden veel plaats nodig. De capaciteit van de bestaande haven werd sterk vergroot door de bouw van kademuren en de aanleg van een van kasseien voorziene weg in 1634/35, tussen de Visstraat en het Bokhovenstraatje. Zo ontstond de Smalle Haven.

Smalle Haven

De Haven lag oorspronkelijk buiten de stadsmuur in het stromende water van de Binnendieze. Aan de buitenzijde van de muur zal een begaanbaar terrein gelegen hebben. Na het voltooien van de tweede stadsmuur wordt in het midden van de 14de eeuw de oude muur en het terrein tot aan het water verkocht aan de bezitters van de percelen aan de Orthenstraat. In 1356 is een deel van de muur ter lengte van 93 voet (= 26,75 m) verkocht aan vier personen. Deze zijn te lokaliseren op de adressen Orthenstraat 32, 34, 36 (links) en 36 (rechts). De bezitter van nummer 36 rechts, zijnde het 'Huis van Ysselstein', verkoopt een jaar daarna zijn gedeelte, groot 27½ x 31½ voet (= 7,91 x 9,06 m). De breedte van 27½ voet komt, omgerekend en vergeleken met de drie buurpercelen, goed overeen met zijn deel van 93 voet. De andere maat van 31½ voet moet de maat zijn van het terrein buiten de stadsmuur, dat tot aan het water liep. De afstand tussen de stadsmuur en de rooilijn van de bebouwing aan de Smalle Haven bedraagt ruim 9 m. Ter plekke van de rooilijn van deze bebouwing is in 1912 door J. Mosmans een zware, oude muur aangetroffen die we kunnen interpreteren als de oude kademuur. De huidige kademuur ligt circa 3 m westelijk. De verkoopakte uit 1557 bevat een voorwaarde die op het verleggen van de kade van de Haven duidt. De koop mocht doorgaan als 'de kooper binnen 2 jaren eene steijnen worp (plaats waar met werpnetten mag worden gevist) zal doen liggen aan den stroem'. Werd hiermee de bouw van een nieuwe kademuur bedoeld die, meer westwaarts, in het water moest worden aangelegd? Hierdoor zouden de verlengde percelen van de Orthenstraat aan de achterzijde toegankelijk worden. Aan de nieuwe kade konden huizen gebouwd worden. Zo zijn er vijf huisjes gebouwd op het terrein van 'De Strickepoort' (Orthenstraat 14 en 16) dat tot aan de oude kade doorliep. In het begin van de 16de eeuw worden de huisjes vermeld. Ze stonden ter plekke van de panden Smalle Haven 7a t/m 7e. De rooilijn versprong aan de zuidzijde van de huisjes drie meter. Hier bevond zich de in 1652 vermelde achteruitgang van 'De Strickepoort'. Ook het 'Huis van Ysselstein' had een achteruitgang. De meeste percelen zullen echter na de aanleg van de nieuwe kade omstreeks 1360 zijn afgesplitst en afzonderlijk bebouwd. Over deze nieuwe percelen werd geen hertogcijns berekend. Mogelijk zijn de cijnzen van de kavels aan de Orthenstraat herverdeeld, waarmee het halveren of ontbreken van de cijnzen voor Orthenstraat 16, 18 en 34 in het cijnsboek van 1573 verklaard kan worden. Enkele panden langs de Haven zijn reeds in de 15de eeuw gebouwd. De meeste zullen echter eerst in de loop van de 16de eeuw zijn opgericht. Van de huizen aan de Smalle Haven zijn geen 16de-eeuwse fiscale registers bewaard. Aangezien ook alle panden gesloopt zijn, moeten we ons hier noodgedwongen beperken tot enige losse notities over de bouw- en bewoningsgeschiedenis van de huizen.

473

In 1632 had men ondervonden dat de ingang van de Haven te smal was voor de hooischepen. Men had om die reden twee huizen opgekocht. Dit gaf nog niet voldoende ruimte waarom de stadsregering goed vond om een kade te maken vanaf de Vismarkt tot aan de Poort aan de Boom toe. Ten diende einde werden alle huizen daar opgekocht en afgebroken, de kade werd vanuit de grond opgetrokken in 1634. Zo ontstond genoeg ruimte aan weerszijden van de haven om te laden en te lossen, kosten 26.748 gulden. (vergelijk de kaart van Braun-Hogenberg en Blaeu. Alleen het gedeelte waar de Gruyter heeft gestaan was al voorzien van een kade)